गव्हाचे भरघोस आणि दर्जेदार उत्पादन घेण्यासाठी पिकाला योग्य वेळी पाणी देणे अत्यंत आवश्यक असते. या अवस्थेला शास्त्रीय भाषेत ‘क्रिटिकल क्रॉप ग्रोथ स्टेजेस’ म्हणजेच गव्हाच्या वाढीच्या महत्त्वाच्या संवेदनशील अवस्था म्हटले जाते. या सहा अवस्थांमध्ये जर पाण्याचा ताण पडू दिला नाही, तर गव्हाच्या उत्पादनात निश्चितच मोठी वाढ होते. गव्हाच्या वाढीच्या या सहा महत्त्वाच्या अवस्थांची माहिती खालीलप्रमाणे आहे.
पेरणीनंतरची प्रारंभिक पाण्याची गरज (आंबवणी, चिंबवणी)
पेरणीनंतर लगेचच पहिले पाणी देणे महत्त्वाचे असते. काही शेतकरी या अवस्थेतील दुसऱ्या आणि तिसऱ्या पाण्याला आंबवणी आणि चिंबवणी असेही म्हणतात . पेरणीनंतर पहिले पाणी दिल्यावर त्याचा वापसा (जमिनीतील ओलावा कमी होण्याची स्थिती) येण्यापूर्वीच दुसरे आणि दुसऱ्या पाण्याचा वापसा येण्यापूर्वीच तिसरे पाणी देणे आवश्यक असते. हे लागोपाठ दोन ते तीन पाणी दिल्यास उगवण (Germination) चांगली होते आणि झाडाला फुटवे (Tillering) येण्यास फायदा होतो.
गव्हाच्या वाढीच्या ६ महत्त्वाच्या अवस्था
गव्हाच्या उत्पादनावर थेट परिणाम करणाऱ्या वाढीच्या खालील सहा अवस्थांमध्ये पाण्याची उपलब्धता असणे अनिवार्य आहे:
१. मुकुटमुळ अवस्था (Crown Root Initiation – CRI)
पेरणीनंतर काही दिवसांनी झाडाच्या मुळांवर मुकुटासारखी (Crown) रचना तयार होते. ही अवस्था अत्यंत महत्त्वाची असून, या अवस्थेत पाण्याची कमतरता झाल्यास मुळांची वाढ खुंटते आणि त्याचा थेट परिणाम संपूर्ण पिकाच्या वाढीवर होतो.
२. फुटव्यांची अवस्था (Tillering Stage)
या अवस्थेत गव्हाच्या झाडाला नवीन फुटवे (फांद्या) यायला सुरुवात होते. हे फुटवेच भविष्यात दाणेदार लोंब्या देणार असल्याने या टप्प्यावर पाण्याची कमतरता झाल्यास फुटव्यांची संख्या कमी होते, ज्यामुळे अंतिम उत्पादन घटते.
३. कांडी पकडण्याची अवस्था (Jointing/Stem Elongation Stage)
या टप्प्यावर गव्हाच्या खोडाला कांडी पकडली जाते आणि त्याची उंची वाढू लागते. या वेळी पाणी मिळाल्यास खोड मजबूत होते आणि पुढील वाढीसाठी ऊर्जा मिळते.
४. लोंबी लागण्याची अवस्था (Heading/Flowering Stage)
गव्हाच्या दाण्याने भरलेल्या लोंब्या (कणसे) बाहेर येण्याची ही अवस्था आहे. या वेळी पाणी आवश्यक असते, कारण लोंबी नीट बाहेर पडल्या नाही, तर दाणे भरण्याची प्रक्रिया अपूर्ण राहते.
५. दुधाळ दाणा अवस्था (Milky Grain Stage)
या अवस्थेत गव्हाच्या लोंबीमधील दाणा दाबल्यास त्यातून चीक (दूध) बाहेर येतो. या दुधाचे रूपांतर पुढे टणक दाण्यात होण्यासाठी पाण्याची गरज असते. या वेळी पाण्याचा ताण पडल्यास दाणा बारीक राहतो आणि त्याची गुणवत्ता खालावते.
६. पकवतीची अवस्था (Dough/Maturity Stage)
ही गव्हाच्या दाणा पिकण्याची किंवा परिपक्व होण्याची शेवटची अवस्था आहे. या वेळी पुरेसा ओलावा असल्यास दाणा पूर्णपणे कडक होतो आणि त्याचे वजन वाढते.
उत्पादनासाठी पाण्याची गरज
शेतकऱ्यांनी या सहाही अवस्थांमध्ये जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवल्यास गव्हाच्या उत्पादनात नक्कीच वाढ होते. जर या क्रिटिकल टप्प्यांवर पाण्याचा ताण पडू दिला, तर गव्हाचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात कमी होऊ शकते. त्यामुळे पाण्याचे योग्य नियोजन करणे गव्हाच्या यशस्वी शेतीसाठी महत्त्वाचे आहे.
