ग्लायफोसेट, ग्लुफोसिनेट अमोनियम आणि पॅराक्वाट डायक्लोराइडचा अतिवापर जमिनीची सुपीकता धोक्यात आणतोय; तज्ज्ञांनी दिला वापराबाबत पुनर्विचाराचा सल्ला.
शेतातील तण नियंत्रणासाठी वापरली जाणारी काही तणनाशके जमिनीसाठी अत्यंत घातक ठरत असून, त्यांचे अवशेष जमिनीत ७ ते २० वर्षांपर्यंत टिकून राहू शकतात. यामुळे जमिनीची सुपीकता कमी होऊन भविष्यात पिकांच्या वाढीवर गंभीर परिणाम होऊ शकतो, असा इशारा कृषी तज्ज्ञांनी दिला आहे. आजकाल बाजारात ‘राऊंडअप’, ‘स्वीप पॉवर’ आणि ‘झोन’ किंवा ‘पॅरानेक्स’ यांसारखी विविध तणनाशके उपलब्ध आहेत. ही तणनाशके तणांचा नाश करण्यासाठी प्रभावी असली, तरी त्यांच्या दीर्घकालीन परिणामांकडे दुर्लक्ष केले जात आहे.
विविध तणनाशकांचे धोके आणि जमिनीतील अवशेष
सर्वात जास्त वापरल्या जाणाऱ्या ग्लायफोसेट (Roundup) या तणनाशकाचे विघटन प्रामुख्याने जमिनीतील सूक्ष्मजीवांमुळे होते, परंतु ही प्रक्रिया अत्यंत हळू आहे. त्याचे अवशेष जमिनीत साधारणपणे १५ दिवसांपासून ते ६ महिन्यांपर्यंत टिकून राहू शकतात. शास्त्रीय संदर्भानुसार, ९०% अवशेष संपण्यासाठी सुमारे १२ आठवडे (३ महिने) लागतात. त्यामुळे, याचा वारंवार वापर केल्यास जमिनीतील सूक्ष्मजीवांवर विपरीत परिणाम होऊन जमिनीची सुपीकता कमी होते.
ग्लुफोसिनेट अमोनियम (Sweep Power) हे दुसरे प्रमुख तणनाशक आहे. याचे विघटन ग्लायफोसेटपेक्षा जलद होते आणि याचा ‘हाफ-लाइफ’ कालावधी (अवशेष निम्मे होण्याचा काळ) साधारणपणे ३ ते ७ दिवसांचा असतो, जो काही विशिष्ट परिस्थितीत २० दिवसांपर्यंत वाढू शकतो. हे संपर्कजन्य (Contact-based) तणनाशक असल्याने, फवारणी करताना ते जमिनीवर पडणार नाही याची विशेष काळजी घेणे महत्त्वाचे आहे.
पॅराक्वाट डायक्लोराइड (Zone, Paranex) हे जमिनीसाठी सर्वात धोकादायक मानले जाते. कारण हे रसायन जमिनीतील चिकणमातीच्या (Clay) कणांना घट्ट चिकटून बसते, ज्यामुळे त्याचे विघटन होणे अत्यंत कठीण होते. काही अहवालानुसार, याचे अवशेष जमिनीत ५ वर्षांपासून ते २० वर्षांपर्यंत टिकून राहू शकतात. यामुळे जमिनीची नैसर्गिक रचना पूर्णपणे बिघडू शकते आणि त्याचा परिणाम पुढील अनेक पिकांवर होऊ शकतो.
शेतकऱ्यांसाठी तज्ज्ञांचा सल्ला
या पार्श्वभूमीवर, कृषी तज्ज्ञांनी शेतकऱ्यांना तणनाशकांचा वापर करताना अत्यंत सावधगिरी बाळगण्याचा सल्ला दिला आहे. शक्यतो कमी अवशेष कालावधी असलेल्या आणि जमिनीसाठी कमी हानिकारक असलेल्या तणनाशकांची निवड करावी. त्यांचा वापर केवळ शिफारशीनुसारच आणि योग्य प्रमाणातच करावा. रासायनिक तणनाशकांवरील अवलंबित्व कमी करून, आंतरमशागत, खुरपणी आणि पीक फेरपालट यांसारख्या एकात्मिक तण नियंत्रण पद्धतींचा वापर वाढवणे जमिनीच्या आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. आपल्या जमिनीचे आरोग्य दीर्घकाळ टिकवण्यासाठी कोणत्या तणनाशकाचा वापर करायचा, याचा शेतकऱ्यांनी गांभीर्याने पुनर्विचार करण्याची गरज आहे, असे आवाहन तज्ज्ञांनी केले आहे.
